Διαβάστε ακολούθως την Απόφαση 65/2024 της Ανεξάρτητης Αρχής:
Η Ολομέλεια του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης, ύστερα από πρόσκληση της Προέδρου, συνήλθε σε συνεδρίαση στον συνήθη γι’ αυτό τόπο την 6.2.2024 και ώρα 11:00, προκειμένου να συζητήσει επί της κατωτέρω υποθέσεως. Συγκροτήθηκε από τους: Ευτέρπη Κουτζαμάνη-Δρίλια, πρόεδρο, Ιωάννη Πολίτη, αντιπρόεδρο, και τα μέλη: Σωκράτη Τσιχλιά (με τηλεδιάσκεψη μέσω «epresence.gov.gr»), Δημήτριο Σταυρόπουλο, Ευτύχιο Παλλήκαρη (με τηλεδιάσκεψη μέσω «epresence.gov.gr»), Πέτρο Τριανταφυλλίδη, Γεώργιο Βλαβιανό και Ιωάννη Μιχελάκη. Απόν το μέλος Σπυρίδωνας Χρυσοφώτης, ο οποίος είχε κληθεί νομίμως Χρέη γραμματέως εκτέλεσε η Αναστασία Μαραζίδου, διοικητική υπάλληλος του ΕΣΡ.
Αντικείμενο της συζήτησης ήταν η ενδεχόμενη παραβίαση της ραδιοτηλεοπτικής νομοθεσίας, από τον ραδιοφωνικό σταθμό με τον διακριτικό τίτλο «REAL FM» Νομού Αττικής, ιδιοκτησίας της εταιρείας με την επωνυμία «ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΠΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΑΛΗΘΙΝΟ ΡΑΔΙΟΦΩΝΟ Α.Ε.», αναφορικά με διατάξεις περί: α) δυσμενούς διάκρισης λόγω γενετήσιου προσανατολισμού, β) μη ευπρεπούς εκφοράς λόγου και συμπεριφοράς γ) ποιοτικής στάθμης προγράμματος κατά τη διάρκεια της εκπομπής με παρουσιαστή τον Γεώργιο Γεωργίου που μεταδόθηκε στις 29.1.2020. Η υπόθεση εξετάζεται ύστερα από την με αριθμό πρωτοκόλλου ΕΣΡ 404/30.1.2020 καταγγελία πολίτη.
Για τον έλεγχο σχηματίστηκε ο φάκελος με αριθμό 60/19.2.2021, ο οποίος ανατέθηκε στη διοικητική υπάλληλο Αικατερίνη Κοντοπούλου και στην ειδική επιστήμονα - νομικό Ρέα Λαμπροπούλου. Η Διοικητική Υπάλληλος υπέβαλε στο ΕΣΡ την με αριθμό πρωτοκόλλου 546/ΕΣ/8.7.2021 έκθεση καταγραφής των πραγματικών περιστατικών της υπόθεσης. Στην συνέχεια, η Ειδική Επιστήμων υπέβαλε στο ΕΣΡ την με αριθμό πρωτοκόλλου 1089/ΕΣ/8.12.2021 νομική της εισήγηση.
Κατά τη συζήτηση της υπόθεσης, για λογαριασμό της λειτουργούσης τον σταθμό ως άνω εταιρείας, παρέστη η πληρεξούσια δικηγόρος της Βασιλική Σκανδάλη. Ερωτηθείσα από την Πρόεδρο, η Δικηγόρος δήλωσε ότι γνωρίζει το περιεχόμενο του φακέλου αλλά δεν ανέπτυξε προφορικά την υπόθεση. Ζήτησε στη συνέχεια -και η Ολομέλεια δέχτηκε- να της παρασχεθεί προθεσμία για την κατάθεση εγγράφου υπομνήματος μέχρι και την 16.2.2024, ώρα 14.00, και η συζήτηση κηρύχθηκε περαιωμένη. O σταθμός κατέθεσε στη Γραμματεία το με αριθμό πρωτοκόλλου 889/16.2.2024 υπόμνημά του.
Την 4.4.2024 και ώρα 11.00 η Ολομέλεια συνήλθε σε διάσκεψη επί της υποθέσεως, ύστερα από πρόσκληση της Προέδρου. Συγκροτήθηκε από τους: Ευτέρπη Κουτζαμάνη-Δρίλια, πρόεδρο, και τα μέλη: Σωκράτη Τσιχλιά (με τηλεδιάσκεψη μέσω «epresence.gov.gr»), Δημήτριο Σταυρόπουλο (με τηλεδιάσκεψη μέσω «epresence.gov.gr»), Ευτύχιο Παλλήκαρη, Σπυρίδωνα Χρυσοφώτη (με τηλεδιάσκεψη μέσω «epresence.gov.gr»), Πέτρο Τριανταφυλλίδη και Ιωάννη Μιχελάκη (με τηλεδιάσκεψη μέσω «epresence.gov.gr»). Απόντες ο αντιπρόεδρος Ιωάννης Πολίτης και το μέλος Γεώργιος Βλαβιανός οι οποίοι είχαν κληθεί νομίμως. Χρέη γραμματέως εκτέλεσε η Αναστασία Μαραζίδου, διοικητική υπάλληλος του ΕΣΡ.
Η Πρόεδρος ενημέρωσε αναλυτικά για την υπόθεση το μέλος της Ολομέλειας Σπυρίδωνα Χρυσοφώτη, ο οποίος δεν μετείχε στη συνεδρίαση της 6.2.2024 κατά την οποία έλαβε χώρα η ακρόαση της πληρεξούσιας δικηγόρου του ραδιοφωνικού σταθμού, αναγιγνώσκοντας την υπ’ αριθμό ΑΠ ΕΣΡ 404/30.1.2020 καταγγελία πολίτη, την υπ’ αριθμό 1089/ΕΣ/8.12.2021 έγγραφη νομική εισήγηση που συνέταξε η ειδική επιστήμονας-νομικός Ρέα Λαμπροπούλου, την υπ’ αριθμό 546/ΕΣ/8.7.2021 έκθεση πραγματικών περιστατικών του τμήματος προγράμματος του ΕΣΡ που συνέταξε η υπάλληλος του ΕΣΡ Αικατερίνη Κοντοπούλου, το υπ’ αριθμό 889/16.2.2024 υπόμνημα της εγκαλουμένης, το πρακτικό της συζήτησης στην Ολομέλεια και το σύνολο των λοιπών εγγράφων του φακέλου. Παρέστη επίσης και η ανωτέρω εισηγήτρια, η οποία ανέπτυξε το ζήτημα προφορικώς και στη συνέχεια αποχώρησε. Το μέλος της Ολομέλειας που δεν μετείχε στην προηγούμενη συνεδρίαση της 6.2.2024, δήλωσε ότι ενημερώθηκε πλήρως ως προς τα ουσιώδη σημεία της συζήτησης που έγινε κατά την ημερομηνία ακρόασης της υπόθεσης. Η Ολομέλεια, αφού μελέτησε το σύνολο των στοιχείων του φακέλου:
ΣΚΕΦΤΗΚΕ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΙΣΕ ΩΣ ΕΞΗΣ:
Ι. Νομικό Μέρος:
1. Το ΕΣΡ είναι η αρμόδια κατά το Σύνταγμα Ανεξάρτητη Αρχή (άρθρο 15 παρ. 2) για την άσκηση του άμεσου ελέγχου του κράτους επί της ραδιοφωνίας και της τηλεοράσεως και την επιβολή των προβλεπόμενων διοικητικών κυρώσεων σε περιπτώσεις παραβάσεων. «Ο άμεσος έλεγχος του κράτους... έχει ως σκοπό... την εξασφάλιση της ποιοτικής στάθμης των προγραμμάτων που επιβάλλει η κοινωνική αποστολή της ραδιοφωνίας και της τηλεόρασης και η πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας, καθώς και το σεβασμό της αξίας του ανθρώπου και την προστασία της παιδικής ηλικίας και νεότητας».
2. To άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος καθιερώνει ως πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας τον σεβασμό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου.
3. Κατά το άρθρο 106 παρ. 2 του Συντάγματος: «Η ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας».
4. Σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 2 του Συντάγματος: «Όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται στις περιπτώσεις που προβλέπει το διεθνές δίκαιο».
5. Κατά το άρθρο 1 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης(που έχει νομική ισχύ επί τη βάσει της Συνθήκης της Λισαβόνας, άρ. 6 της ΣΕΕ): «Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι απαραβίαστη. Πρέπει να είναι σεβαστή και να προστατεύεται». Στο άρθρο 21 παρ. 1 του Χάρτη ορίζεται: «Απαγορεύεται κάθε διάκριση ιδίως λόγω φύλου, φυλής, χρώματος, εθνοτικής καταγωγής ή κοινωνικής προέλευσης, γενετικών χαρακτηριστικών, γλώσσας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, πολιτικών φρονημάτων ή κάθε άλλης γνώμης, ιδιότητας μέλους εθνικής μειονότητας, περιουσίας, γέννησης, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού».
6. Το Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα (Ν. 2462/1997), στον πρόλογό του αναφέρεται στην «αναγνώριση της εγγενούς αξιοπρέπειας και των ίσων και αναφαίρετων δικαιωμάτων όλων των μελών της ανθρώπινης κοινωνίας», ενώ στο άρθρο 2 του Ν. 2462/1997 ορίζεται: «Τα συμβαλλόμενα κράτη στο παρόν Σύμφωνο αναλαμβάνουν την υποχρέωση να σέβονται και να εγγυώνται σε όλα τα άτομα που βρίσκονται στην επικράτεια τους και υπάγονται στη δικαιοδοσία τους τα δικαιώματα που αναγνωρίζονται στο παρόν Σύμφωνο, χωρίς καμία διάκριση ιδίως φυλής, χρώματος, γένους, γλώσσας, θρησκεύματος, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης, περιουσίας, γέννησης ή κάθε άλλης κατάστασης».
7. Σύμφωνα με το άρθρο 14 της ΕΣΔΑ (Ν.Δ. 53/1974): «Η χρήσις των αναγνωριζομένων εν τη παρούση συμβάσει δικαιωμάτων και ελευθεριών δέον να εξασφαλισθεί ασχέτως διακρίσεως φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσης, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής προελεύσεως, συμμετοχής εις εθνικήν μειονότητα, περιουσίας, γεννήσεως ή άλλης καταστάσεως».
7. Στο άρθρο 7 παρ. 1 εδ. α' του Π.Δ. 109/2010 (Το Π.Δ. 109/2010 εφαρμόζεται και στους ραδιοφωνικούς σταθμούς - ενδεικτικά ΣτΕ 4547 και 4548/2014) ορίζεται: «Οι πάροχοι υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων οφείλουν να λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα, ώστε οι παρεχόμενες από αυτούς υπηρεσίες να μην προκαλούν μίσος λόγω φυλής, φύλου, θρησκείας, πεποιθήσεων, εθνικότητας, αναπηρίας, ηλικίας και σεξουαλικού προσανατολισμού».
8. Ο Ν. 2328/1995 στο άρθρο 1 παρ. 1 εδ. γ' ορίζει ότι: «Οι σταθμοί στους οποίους χορηγούνται οι άδειες υποχρεούνται να μεριμνούν για την ποιότητα του προγράμματος...».
9. Κατά το Ν. 3592/2007 άρθρο 1 παρ. 1: «σκοπός των διατάξεων του παρόντος νόμου είναι. η ποιοτική στάθμη των προγραμμάτων.». Το άρθρο 1 παρ. 8 του ως άνω νόμου ορίζει: «Η παροχή ραδιοτηλεοπτικών υπηρεσιών και η εκπομπή ραδιοτηλεοπτικών προγραμμάτων εξυπηρετούν την κοινωνική αποστολή της ραδιοφωνίας και τηλεόρασης, την πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας και ιδίως το σεβασμό της αξίας του ανθρώπου κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 15 του Συντάγματος».
10. Στο άρθρο 2 παρ. 3 εδ. β' του Ν. 4173/2013 (που τροποποιήθηκε με το Ν. 4324/29.4.2015 που επανιδρύει την ΕΡΤ και ισχύει και για την τοπική ραδιοφωνία κατ' εφαρμογή του άρθρου 8 παρ. 1 του Ν. 2328/1995) (Το άρθρο 8 παρ. 1 του Ν. 2328/1995 ορίζει ότι οι εκπομπές περιλαμβανομένων και των διαφημίσεων όλων των ραδιοφωνικών σταθμών διέπονται από τις αρχές και τους κανόνες εκπομπών και διαφημίσεων που ισχύουν για τις εκπομπές της Ελληνικής Ραδιοφωνίας Τηλεόρασης Α.Ε. στο πλαίσιο του άρθρου 15 παρ. 2 του Συντάγματος και της Οδηγίας 89/552/Ε.Ο.Κ του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων της 3.10.1989 που εφαρμόζεται αναλόγως και ως προς αυτούς) ορίζεται ότι: «Οι οπτικοακουστικές υπηρεσίες που παρέχει η Ε.Ρ.Τ. Α.Ε. πρέπει να ανταποκρίνονται στην ποιοτική στάθμη που επιβάλλουν η κοινωνική αποστολή και η πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας και να σέβονται ιδίως την αξία του ανθρώπου και την προστασία της παιδικής ηλικίας και της νεότητας».
11. Στο άρθρο 15 παρ. 1 του Ν. 4443/2016 (που ενσωματώνει τις Οδηγίες 2000/43/ΕΚ, 2000/78/ΕΚ και 2014/54/ΕΕ για ίση μεταχείριση στην απασχόληση) ορίζεται: «Οι ανεξάρτητες αρχές, στο πλαίσιο άσκησης της κύριας λειτουργίας τους, μεριμνούν για την εφαρμογή και προώθηση της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανεξαρτήτως φυλής, χρώματος, εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής, θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας ή χρόνιας πάθησης, ηλικίας, οικογενειακής ή κοινωνικής κατάστασης, σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου, σύμφωνα με τους σκοπούς και τις διατάξεις του μέρους Α' του παρόντος νόμου».
12. Ο Κανονισμός 2/1991 του Ε.Σ.Ρ. περί ραδιοτηλεοπτικών προγραμμάτων (ο οποίος, σύμφωνα με το πρακτικό συνεδριάσεως και γνωμοδότηση του Συμβουλίου Επικρατείας με αριθμό 49/2003, καταργείται μόνο κατά το μέρος που αφορά σε ειδησεογραφικές και ενημερωτικές εκπομπές, ενώ κατά το μέρος που αφορά στα λοιπά ραδιοτηλεοπτικά προγράμματα διατηρείται σε ισχύ μέχρι την έκδοση του σχετικού κώδικα δεοντολογίας και ο οποίος -Κανονισμός 2/1991- εφαρμόζεται στην προκειμένη περίπτωση γιατί η εκπομπή έφερε ψυχαγωγικό χαρακτήρα) στο άρθρο 2 παρ. 1 ορίζει: «Οι ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές πρέπει να εξασφαλίζουν την ποιοτική στάθμη που επιβάλλει η κοινωνική αποστολή της ραδιοτηλεοράσεως και η πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας». Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 5 του ως άνω Κανονισμού 2/1991: «Πρέπει να τηρούνται οι γενικά παραδεκτοί κανόνες της ευπρέπειας και της καλαισθησίας στη γλώσσα και τη συμπεριφορά, λαμβάνοντας υπόψη το είδος και το πλαίσιο της εκάστοτε εκπομπής. Ιδιαίτερη μέριμνα επιβάλλεται στα προγράμματα που μεταδίδονται σε χρόνο που η τηλεόραση (Παρά το γεγονός ότι το συγκεκριμένο άρθρο μνημονεύει την τηλεόραση, σημειώνεται ότι ο
Κανονισμός 2/1991 αναφέρεται σε ραδιοτηλεοπτικά προγράμματα και ότι στο άρθρο 1 για το πεδίο εφαρμογής του γίνεται αναφορά στη δημόσια και ιδιωτική ραδιοφωνία και τηλεόραση) είναι πιθανό να παρακολουθείται από ανηλίκους».
13. Κατά το άρθρο 1 του Ν. 927/1979 (όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 1 του Ν. 4285/2014 και το άρθρο 7 του Ν. 4491/2017) που αφορά έμμεσα τους ιδιωτικούς τηλεοπτικούς σταθμούς βάσει του άρθρου 4 παρ. 1 του Ν. 2328/1995 και τους ραδιοφωνικούς σταθμούς βάσει του άρθρου 8 παρ. 5 του ίδιου νόμου: «Όποιος με πρόθεση, δημόσια, προφορικά ή δια του τύπου, μέσω του διαδικτύου ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο ή τρόπο, υποκινεί, προκαλεί, διεγείρει ή προτρέπει σε πράξεις ή ενέργειες που μπορούν να προκαλέσουν διακρίσεις, μίσος ή βία κατά προσώπου ή ομάδας προσώπων που προσδιορίζονται με βάση τη φυλή, το χρώμα, τη θρησκεία, τις γενεαλογικές καταβολές, την εθνική ή εθνοτική καταγωγή, το σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα φύλου ή την αναπηρία κατά τρόπο που εκθέτει σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη ή ενέχει απειλή για τη ζωή, την ελευθερία ή τη σωματική ακεραιότητα των ως άνω προσώπων, τιμωρείται με φυλάκιση τριών (3) μηνών έως τριών (3) ετών και με χρηματική ποινή πέντε έως είκοσι χιλιάδων (5.000- 20.000) ευρώ».
14. Κατά το στοιχείο β' της παραγράφου 1 του άρθρου 4 του Ν. 2863/2000: «Το Ε.Σ.Ρ. ελέγχει την τήρηση των όρων και προϋποθέσεων και των εν γένει κανόνων και αρχών που προβλέπονται στην εκάστοτε ισχύουσα ραδιοτηλεοπτική νομοθεσία για τη νόμιμη, διαφανή και ποιοτική λειτουργία των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων...» και επιβάλλει, σε περίπτωση παραβάσεων, τις από το άρθρο 4 του Ν. 2328/1995 προβλεπόμενες κυρώσεις.
Από το συνδυασμό των ως άνω διατάξεων συνάγονται τα ακόλουθα:
α) Η αρχή της αξίας του ανθρώπου καθίσταται, μέσω της αναγνώρισης της ως συνταγματικής αρχής και της δικαιοκρατικής της νοηματοδότησης, κανονιστική πηγή των δικαιωμάτων και ελευθεριών, υπό την έννοια ότι κάθε συνταγματικό δικαίωμα θεωρείται ότι αποτελεί ιδιαίτερη έκφανση και εκδήλωση της αξίας του ανθρώπου (Β. Τσεβρένης «Ανθρώπινη αξιοπρέπεια», 2012, σελ. 40-41, Sakkoulas-online.gr). Η διάταξη του άρθρου 2 παρ. 1 του Συντάγματος δεν θεσπίζει ατομικό δικαίωμα ούτε αποτελεί απλή διακήρυξη, αλλά κανόνα δικαίου συνταγματικού επιπέδου. Η διάταξη αυτή αποτελεί θεμελιώδη συνταγματικό κανόνα αντικειμενικού χαρακτήρα και άμεσης ισχύος (Α.Π. 40/1998) (Γ. Κασιμάτης «Η απόφαση 40/1998 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου. Οι βάσεις εφαρμογής της αρχής σεβασμού και προστασίας της αξίας του ανθρώπου και της εγγύησης της ιδιοκτησίας», Νομικό Βήμα, τεύχος 5, τόμος 47, Μάιος 1999). Η κατοχύρωση της αξίας του ανθρώπου είναι απαραβίαστη, δεν υπόκειται σε κανένα περιορισμό και σε καμία επιφύλαξη νόμου καθώς η διάταξη του άρθρου 2 παρ. 1 δεν υπόκειται σε αναθεώρηση ούτε ανήκει σε εκείνες των οποίων η ισχύς μπορεί να ανασταλεί κατά το άρθρο 48 παρ. 1. Η αξία του ανθρώπου αποτελεί το άκρο όριο οποιουδήποτε περιορισμού ατομικού δικαιώματος που επιτρέπει εκάστοτε το Σύνταγμα είτε αυτός αναφέρεται στο περιεχόμενο είτε στους φορείς του δικαιώματος (Π. Δαγτόγλου «Συνταγματικό Δίκαιο-Ατομικά δικαιώματα», 4η έκδοση, 2012, σελ. 1123, βλ. σχετικά Τ. Ηλιοπούλου-Στράγγα «Γενική θεωρία θεμελιωδών δικαιωμάτων», 2018, σελ. 195-199, Sakkoulas-
online.gr). Η θεμελιώδης αυτή διάταξη του Συντάγματος καθιερώνει τον εν γένει ανθρωποκεντρικό του χαρακτήρα επιβάλλοντας όχι μόνο την παθητική υπεράσπιση της αξίας του ανθρώπου αλλά και τον ενεργό σεβασμό της στην πράξη υπενθυμίζοντας την «πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας» που απευθύνεται στο κράτος και σε κάθε μέλος του κοινωνικού συνόλου. Η έννοια της αξίας του ανθρώπου περιλαμβάνει την ενυπάρχουσα στον κάθε άνθρωπο ουσία, αυτή που φέρει ως έλλογο ον με φυσική, ηθική και νομική υπόσταση (πρβλ. ΣτΕ 4782/2012, 714/2013, 3311/2013, 4157/2014, 4992/2014). Μέσω της γενικής ρήτρας του άρθρου 57 ΑΚ για την προστασία της προσωπικότητας, η συνταγματική αρχή του σεβασμού στην αξία του ανθρώπου τριτενεργεί στο πεδίο του ιδιωτικού δικαίου. Έτσι, κάθε πρόσωπο δικαιούται να απολαμβάνει τόσο από τους φορείς της κρατικής εξουσίας, όσο και από οποιονδήποτε τρίτο τη μεταχείριση που αρμόζει σε έλλογο και συνειδητό ον (Α. Μανιτάκης «Το υποκείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων», Α. Σάκκουλας, 1981, σημείωμα Χ. Τσίγκου για απόφ. ΣτΕ 2838/2014, ΔιΜΕΕ, 1/2015). «Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν δεσμεύουν μόνο την κρατική εξουσία, δεσμεύουν και κάθε ιδιωτική, οικονομική ή κοινωνική εξουσία η οποία απειλεί, δυνάμει, την ελευθερία του ανθρώπου σε πολλές εκφάνσεις της» (Γ. Παπαδημητρίου «Τα ανθρώπινα δικαιώματα στην εποχή μας», Συνταγματικές Μελέτες, τ. 4, 2010, σελ. 13-23, Sakkoulas-online.gr). Τα ραδιοτηλεοπτικά προγράμματα οφείλουν να τηρούν την αρχή της αξίας του ανθρώπου και να αντιμετωπίζουν ισότιμα όλους τους πολίτες μη προβάλλοντας δυσμενείς διακρίσεις. β) Η ισότητα ενώπιον του νόμου και η προστασία όλων των ατόμων έναντι των διακρίσεων αποτελεί οικουμενικό δικαίωμα αναγνωρισμένο από την διεθνή, ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία. Στο ευρωπαϊκό δίκαιο προβλέπονται απαγορεύσεις για δυσμενείς διακρίσεις για διάφορους λόγους, όπως ενδεικτικά η φυλή, το φύλο, η θρησκεία, οι πεποιθήσεις, η εθνικότητα, η αναπηρία, η ηλικία, ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Η ΕΣΔΑ στο άρθρο 14 και ο νόμος 2462/1997 στο άρθρο 2 παραθέτοντας τους λόγους που αποτελούν δυσμενή διάκριση, ορίζουν και «κάθε άλλη κατάσταση» επιτρέποντας ένα περιθώριο επέκτασης της προστασίας για λόγους πέραν των ήδη αναγραφομένων. «Στο βαθμό που ο μισαλλόδοξος λόγος συνεπάγεται εξ ορισμού διακρίσεις σε βάρος ομάδων που προσδιορίζονται με βάση τη φυλή, το χρώμα, το σεξουαλικό προσανατολισμό κ.λ.π., η απαγόρευση του αποσκοπεί στην προστασία ευάλωτων και μη προνομιούχων ομάδων απέναντι σε τέτοιες διακρίσεις και υπό αυτή την έννοια αποτελεί μέσο για την προαγωγή τόσο της ουσιαστικής ισότητας όσο και της διαφορετικότητας» (Α. Χουλιάρας «Η ποινικοποίηση του μισαλλόδοξου λόγου στο φιλελεύθερο και δημοκρατικό κράτος δικαίου: η ελληνική περίπτωση», Νομικό Βήμα, τ. 65, Ιούνιος 2017.). Επίσης, κατά τον καθηγητή Α. Μάνεση, «ρατσισμός είναι η εναντίωση προς κάθε είδους και μορφής ιδιαιτερότητα..., κάνει την αξιολόγηση με βάση το “δικό μας” σε αντιδιαστολή με το “άλλο”. Άλλον δε θεωρεί ο ρατσισμός όποιον αποκλίνει από τη δεδομένη ταυτότητα, την κατεστημένη πλειονότητα, την κρατούσα κανονικότητα: το ξένο, τον αλλοδαπό, τον μετανάστη, τον μαύρο, τον ομοφυλόφιλο, τον αλλόθρησκο, τον τσιγγάνο.... Τον Άλλον, τον διαφορετικό, ο ρατσισμός όχι απλώς δεν τον ανέχεται, αλλά τον δαιμονοποιεί...» (Α. Μάνεσης: «Όψεις και αντιμετώπιση του ρατσισμού», Το Σύνταγμα, 2000, σελ. 13 επόμ.). Μεταξύ των προσβλητικών και ασύμβατων με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) λόγων συγκαταλέγονται ο ρατσιστικός και ξενοφοβικός λόγος, ο αντισημιτισμός, οι ακραίες μορφές εθνικιστικού λόγου καθώς και ο λόγος κατά των μεταναστών και των μειονοτήτων (Λ.Α. Σισιλιάνος; «Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου», Νομική Βιβλιοθήκη, 2013, σελ. 414).
γ) Η ευρωπαϊκή νομική παράδοση δίνει μεγάλη βαρύτητα στην αξία του προσώπου: εκ τούτου η ρατσιστική ρητορική δεν αποτελεί έκφραση γνώμης καθώς δεν προσβάλλει απλώς την κρατούσα κοινωνική ηθική αλλά τα θεμέλια της ανθρώπινης αξίας. «Με το ρατσιστικό λόγο διακυβεύεται η οικουμενικότητα της ανθρώπινης αξίας και όχι τα επικρατούντα αλλά και δεκτικά μεταβολής μέσα στο χρόνο κοινωνικά ήθη. Το αντικείμενο προσβολής είναι όψεις της ανθρώπινης αξίας που εκφεύγουν της εξουσίας του εκάστοτε θύματος, όπως η φυλή, το έθνος ή η γενετήσια ταυτότητα του. Δεν θίγεται η κοινωνική υπόληψη ή η τιμή συγκεκριμένων προσώπων, αλλά τραυματίζεται υπερατομικά η κανονιστική θωράκιση της υπαρξιακής ασφάλειας του προσώπου που μια δημοκρατική έννομη τάξη οφείλει να προστατεύει κατ' εξοχήν...» (Χάρης Παπαχαραλάμπους: «Νομοθετώντας για το μίσος. Το παράδειγμα του αντιρατσιστικού Ν. 4285/2014», Νομικό Βήμα, τ. 64, Φεβρουάριος 2016, σελ. 209 επόμ.). Ως προς το φραστικό μίσος μπορεί να λεχθεί ότι δεν απαιτείται να επήλθαν συνεπεία του λόγου αυτού περαιτέρω βλαπτικές πράξεις(τότε θα είχαμε ήδη έγκλημα μίσους), αλλά αρκεί να επέφερε ο λόγος αυτός στο θύμα ή σε άλλα πιθανά θύματα μια σιωπή, μια αυτολογοκρισία ή ένα αυτοπεριορισμό σε μη αντίδραση λόγω φόβου ή αίσθησης απειλής, χωρίς αυτή η αποποίηση δικαιωμάτων να γίνεται με την πραγματική συναίνεση τους. Πρόκειται για το αποτέλεσμα επιβολής σιγής στην έκφραση ή άσκηση δικαιωμάτων που επιφέρει ο ρατσιστικός λόγος, που υπονομεύει εκ βάθρων την ισότητα μεταξύ των προσώπων την οποία προϋποθέτει ένας διάλογος που προστατεύεται από το Σύνταγμα.
Θέση ΕΔΔΑ: στην υπόθεση Vejdeland κατά Σουηδίας με αρ. προσφ. 1813/2007 (ημερ. δημοσίευσης 9.2.2012) εξετάσθηκε η καταδίκη των προσφευγόντων για τη διανομή σε σχολείο φυλλαδίων με περιεχόμενο το οποίο θεωρήθηκε προσβλητικό για τους ομοφυλόφιλους. Οι προσφεύγοντες ισχυρίστηκαν ότι δεν είχαν την πρόθεση να εκφράσουν περιφρόνηση για τους ομοφυλόφιλους ως ομάδα και δήλωσαν ότι ο σκοπός της δραστηριότητας τους ήταν να ξεκινήσει μια συζήτηση σχετικά με την έλλειψη αντικειμενικότητας στην εκπαίδευση στα σουηδικά σχολεία. Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι αυτές οι δηλώσεις, ακόμα κι αν δεν καλούν ευθέως σε πράξεις μίσους, συνιστούν σοβαρούς και επιβλαβείς ισχυρισμούς, ενώ έλαβε υπόψη ότι απευθύνονταν σε νέους ανθρώπους οι οποίοι δεν είχαν το περιθώριο να μη διαβάσουν τα φυλλάδια, καθώς οι προσφεύγοντες τα είχαν τοποθετήσει στα ερμάρια του σχολείου. Το Δικαστήριο υπογράμμισε ότι η διάκριση με βάση το σεξουαλικό προσανατολισμό είναι εξίσου σοβαρή με τις διακρίσεις με βάση τη φυλή, την καταγωγή ή το χρώμα. Επομένως, η καταδίκη των προσφευγόντων ήταν συμβατή με την ΕΣΔΑ και αναγκαία σε μια δημοκρατική κοινωνία για την προστασία της υπόληψης και των δικαιωμάτων των τρίτων (Λ.Α. Σισιλιάνος: «Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου», Νομική Βιβλιοθήκη, 2013, σελ. 417). Στην απόφαση Bayev κατά Ρωσίας της 20.6.2017(αρ. προσφ. 67667/2009, 44092/2012 και 56717/2012) το Δικαστήριο θεωρεί ότι η ομοφοβία είναι ασυμβίβαστη με τις αξίες της ισότητας, τον πλουραλισμό και την ανοχή μιας δημοκρατικής κοινωνίας (Νομικό Βήμα, τ. 66, τεύχος 7, Σεπτέμβριος 2018). Στην απόφαση Beizaras -Levickas κατά Λιθουανίας της 14.1.2020 (αρ. προσφ. 41285/15), το Δικαστήριο έκρινε ομοφώνως ότι υπήρξε παραβίαση του δικαιώματος απαγόρευσης των διακρίσεων σε συνδυασμό με το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής (αφορά ζευγάρι ομοφυλόφιλων ανδρών που δημοσίευσε φωτογραφία στην οποία φιλιούνταν στο facebook) (Νομικό Βήμα, τ. 69, Απρίλιος 2021). Στην απόφαση Carl Johann Lilliendahl κατά Ισλανδίας της 11.6.2020 (αρ. προσφ. 29297/18), το ΕΔΔΑ έκρινε ότι τα σχόλια κατά λεσβιών, ομόφυλων και αμφίφυλων που έγιναν σε διαδικτυακό άρθρο ισοδυναμούσαν με ρητορική μίσους σύμφωνα με τη νομολογία του.
δ) Οι αόριστες νομικές έννοιες έχουν αξιολογικό περιεχόμενο που χαρακτηρίζεται από έντονη διάπλαση, άπτεται συνήθως κοινωνικών στοιχείων και αξιών καθώς και ηθικών αρχών και δομών, ενδύονται όμως νομικό μανδύα και εντάσσονται στο θετό δίκαιο. Έτσι η κρίση για την υπαγωγή ή μη περιστατικών σε διάταξη εμπεριέχουσα αόριστη νομική έννοια είναι κρίση νομική, υπαγόμενη σε αναιρετικό έλεγχο. Λόγω της ανάγκης ερμηνείας των αόριστων νομικών εννοιών, το δίκαιο, de lege lata, χρήζει εξατομίκευσης και προσαρμογής σε κάθε εξεταζόμενη περίπτωση, σε κάθε χρονική περίοδο, σε κάθε επικράτεια όπου δύναται τυχόν να εφαρμοσθεί (Ευαγγελία Κούρτη «Αόριστες νομικές έννοιες», Νομικό Βήμα, τόμος 70, τεύχος 7, Σεπτέμβριος
2022).
Στο ραδιοτηλεοπτικό τοπίο, η αόριστη έννοια της ποιότητας συνδέεται με την ιδιότητα που αντιστοιχεί σε ορισμένους κανόνες, οι οποίοι συνάγονται από συστήματα αξιών (πρβλ. ΣτΕ 4417/2014, 4870/2014, 4815/2014, 335/2017, 503/2016, 535/2018, 610/2018). Η ποιοτική στάθμη των ραδιοτηλεοπτικών εκπομπών διασφαλίζεται όταν η θεματική, η διάρθρωση και ο τρόπος παρουσίασης των πληροφοριών, ειδήσεων, απόψεων, πνευματικών δημιουργημάτων και διαφημιστικών μηνυμάτων που περιέχονται σε αυτά συμπλέουν με τις αρχές της πλουραλιστικής, αντικειμενικής, έντιμης και ισότιμης ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, υπό το πρίσμα του σεβασμού στην αξία του ανθρώπου, της προστασίας των ανηλίκων και της προστασίας των καταναλωτών. Η ποιοτική στάθμη μπορεί να εξειδικευθεί με βάση τα δεδομένα της κοινής πείρας και τους κανόνες της λογικής (ΣτΕ 4043/2012). Το ΕΣΡ προβαίνει σε αξιολόγηση του περιεχομένου συγκεκριμένης εκπομπής και σε πραγματολογική εξειδίκευση της αόριστης αξιολογικής έννοιας «ποιοτική στάθμη» ή «ποιότητα τηλεοπτικού προγράμματος» (ΣτΕ 901/2015). Η διαπίστωση από το ΕΣΡ της συνδρομής των προϋποθέσεων εφαρμογής της έννοιας της ποιότητας ελέγχεται δικαστικώς (ενδεικτικά ΣτΕ 3487/2017, 3815/2014, 4532/2014, 335/2013, 1984/2013).
ΙΙ. Πραγματικό Μέρος
Από τα έγγραφα του φακέλου, την ακρόαση της επίμαχης ροής προγράμματος και τους ισχυρισμούς της εγκαλουμένης (προβληθέντες εγγράφως) προέκυψαν τα εξής: Στην εκπομπή της 29.1.2020 που παρουσίασε ο Γεώργιος Γεωργίου από ώρα 16.00' έως 18.00' από το ραδιοφωνικό σταθμό Real FM 97,8, ο παρουσιαστής συνομιλεί κυρίως με ακροατές που τηλεφωνούν στην εκπομπή σχολιάζοντας ποδοσφαιρικού χαρακτήρα γεγονότα.
Στις 17.12' ο παρουσιαστής συνομιλεί με κυρία ονόματι Νίκη που βρίσκεται μαζί του στην εκπομπή. Ο παρουσιαστής διερωτάται «...τι θα γίνει με αυτόν τον Μουτσινά; (Ο Νίκος Μπογιόπουλος είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας και μέλος του ΚΚΕ)..., πώς ο Αλαφούζος επιτρέπει αυτό το πράγμα να υπάρχει στον Σκάι;». Σε παρατήρηση της Νίκης ότι η εκπομπή έχει μεγάλη τηλεθέαση, ο παρουσιαστής απαντά «δεν με νοιάζει. Από τα πουστάκια; από τα πουστάκια;... ρε Νίκη, δε μου λες, το παιδί σου θέλεις να δει αυτή την εκπομπή;». Όταν η Νίκη λέει πως δεν είναι σωστό να κοιτούν τι κάνει ο καθένας στην προσωπική του ζωή και πως ο κ. Μουτσινάς σχολιάζει καθημερινά τα τηλεοπτικά προγράμματα, ο παρουσιαστής απαντά «δεν με νοιάζει τι κάνει στην προσωπική του ζωή., ποια σχολιάζει μωρέ, ντιγκιντάγκας, εγώ είμαι ντιγκιντάν;... ναι, αβελέ μουτζά, αβελέ μουτζά (Αβελέ μουτζά: έκφραση στην αργκό των ομοφυλοφίλων(καλιαρντά) που σημαίνει «θέλεις γυναίκα;»)...».
Η Νίκη αναφέρει πως ο καθένας θέλει να είναι τα παιδιά του ευτυχισμένα.
Στη συνέχεια ο παρουσιαστής μιλά για τον Νίκο Μουτσινά, την ηθοποιό (και παρουσιάστρια) Ζέτα Μακρυπούλια και τη σχέση της με τον τραγουδιστή Μιχάλη Χατζηγιάννη λέγοντας «...όταν ήταν στα μεγάλα σιρόπια ο έρωτας της Μακρυπούλια με τον Χατζηγιάννη... υπάρχει ένα τοστάδικο και έρχεται η Κοντοπούλια μαζί με τον Μουτσινά- η Μακρυπούλια έτσι;- με τον Πουτσινά... είχαν τσακωθεί εκείνη την εποχή χοντρά... με χαιρετάνε... ρε Κοντοπούλια της λέω γιατί τσακώθηκες με τον Χατζηγιάννη; ... μήπως τσακωθήκατε μεταξύ σας για το ποιος θα φορέσει το νυφικό;. έβαλε τα γέλια ο Μουτσινάς, η Κοντοπούλια έβαλε την κεφάλα κάτω.». Η Νίκη αναφέρεται στον Ν. Μπογιόπουλο δίνοντας αφορμή στον παρουσιαστή να πει «ο κύριος αυτός είναι αδελφή..., αδέλφω ναι..., το έγραψε κάποτε ο “Αποδυτηριάκιας” («Αποδυτηριάκιας»: στήλη που έγραφε ο δημοσιογράφος Κ. Καίσαρης στην εφημερίδα «Φίλαθλος») αναλυτικά..., γκαρσόν αβελέ μουτζά, τρία κακνά της κακνής αλά πικέρματα.» («Τρία κακνά της κακνής αλά πικέρματα»: έκφραση στην αργκό των ομοφυλοφίλων(καλιαρντά) που σημαίνει κυριολεκτικά «τρία αυγά της κότας σπασμένα» και μεταφορικά «δεν με ενδιαφέρει». Αποτελεί απάντηση στην ερώτηση «θέλεις γυναίκα;» όπου αυτός που απαντά είναι ομοφυλόφιλος και λέει πως δεν τον ενδιαφέρει) Η συζήτηση με την Νίκη σταματά στις 17.15'.
Περαιτέρω, από την ακρόαση και καταγραφή των πραγματικών περιστατικών προκύπτουν εν κατακλείδι τα ακόλουθα:
Στη διάρκεια της απογευματινής ραδιοφωνικής εκπομπής αθλητικού χαρακτήρα της 29.1.2020, ο παρουσιαστής, συνομιλώντας με συνεργάτη της εκπομπής, ακούγεται να εκφράζεται απαξιωτικά για τον παρουσιαστή Νίκο Μουτσινά που τον αποκαλεί «πουστάκι» κσι «ντιγκιντάγκα». Για τον δημοσιογράφο Νίκο Μπογιόπουλο δηλώνει πως είναι «αδελφή» και «αδέλφω», ενώ αφήνει αιχμές και υπονοούμενα για τη σχέση της Ζέτας Μακρυπούλια (την οποία αποκαλεί Κοντοπούλια) με τον Μιχάλη Χατζηγιάννη διερωτώμενος ποιος από τους δύο θα φορέσει νυφικό. Επί πλέον χρησιμοποιεί εκφράσεις ειδικού λεξιλογίου(αβελέ μουτζά, τρία κακνά της κακνής αλά πικέρματα) που δεν είναι κατανοητές στο ευρύ κοινό, έχουν όμως συγκεκριμένο περιεχόμενο που στοχεύει σε ομοφυλόφιλα άτομα κατά τρόπο που δηλώνει περιφρόνηση και απαξία. Η συνεργάτης της εκπομπής δεν φαίνεται να συμμερίζεται αυτές τις απόψεις.
Ο παρουσιαστής, στη διάρκεια της υπό έλεγχο δίωρης εκπομπής και για 3' περίπου, εκφράζεται κατά τρόπο απαξιωτικό προς συγκεκριμένα άτομα τα οποία θεωρεί ότι ανήκουν στην ομάδα των ομοφυλόφιλων ατόμων. Οι εκφράσεις που χρησιμοποιεί δηλώνουν περιφρόνηση προς τα άτομα αυτά λόγω του σεξουαλικού τους προσανατολισμού χωρίς όμως να παρακινεί σε πράξεις βίας ή μίσους. Η χρήση του συγκεκριμένου λεξιλογίου εκ μέρους του παρουσιαστή δεν πληροί τους κανόνες της κόσμιας και ευπρεπούς εκφοράς λόγου και συμπεριφοράς. Κρίνεται όμως ότι η ολιγόλεπτη απαξιωτική αναφορά στα ομοφυλόφιλα άτομα δεν θίγει συνολικά την ποιοτική στάθμη της εκπομπής.
IV. Υπαγωγή
Ενόψει των ανωτέρω η Ολομέλεια κρίνει ομοφώνως ότι η εγκαλουμένη εταιρεία δεν παραβίασε την υποχρέωση της για εξασφάλιση της ποιοτικής στάθμης προγράμματος, γι’ αυτό πρέπει να απαλλαγεί της σχετικής κατηγορίας.
Η Ολομέλεια αποφασίζει ομοφώνως ότι η εγκαλουμένη εταιρεία τέλεσε την παραβίαση της δυσμενούς διάκρισης λόγω γενετήσιου προσανατολισμού (με τη χρήση απρεπούς εκφοράς λόγου). Επομένως, πρέπει να επιβληθεί στην εγκαλουμένη διοικητική κύρωση.
Η Ολομέλεια αποφασίζει κατά πλειοψηφία με ψήφους πέντε (5) έναντι δύο (2) την επιβολή της διοικητικής κύρωσης της συστάσεως όπως η εγκαλουμένη τηρεί τις εκ της ραδιοτηλεοπτικής νομοθεσίας υποχρεώσεις της σχετικά με τη μη διάκριση των ατόμων λόγω του γενετήσιου προσανατολισμού τους (δια της εκφοράς απρεπούς λεξιλογίου) και τον σεβασμό αυτών.
Κατά τη γνώμη όμως της Προέδρου του Συμβουλίου και του μέλους Πέτρου Τριανταφυλλίδη που μειοψήφησαν, θα έπρεπε να επιβληθεί η διοικητική κύρωση του προστίμου των πέντε χιλιάδων (5.000) ευρώ για την ως άνω παραβίαση.
ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΑΥΤΟΥΣ Η ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ
Δέχεται ότι η εγκαλουμένη εταιρεία δεν παραβίασε την υποχρέωση της για εξασφάλιση της ποιοτικής στάθμης προγράμματος απαλλάσσοντας την από την σχετική κατηγορία.
Δέχεται ότι η εγκαλουμένη τέλεσε την παραβίαση της δυσμενούς διάκρισης λόγω γενετήσιου προσανατολισμού (με τη χρήση απρεπούς εκφοράς λόγου), κατά τα αναφερόμενα στο σκεπτικό.
Επιβάλλει, κατά πλειοψηφία, στην εταιρεία με την επωνυμία «ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΠΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΑΛΗΘΙΝΟ ΡΑΔΙΟΦΩΝΟ Α.Ε.», ιδιοκτήτρια του ραδιοφωνικού σταθμού με τον διακριτικό τίτλο «REAL FM» Νομού Αττικής, τη διοικητική κύρωση της συστάσεως όπως τηρεί τις εκ της ραδιοτηλεοπτικής νομοθεσίας υποχρεώσεις της σχετικά με τη μη διάκριση των ατόμων λόγω του γενετήσιου προσανατολισμού τους (δια της εκφοράς απρεπούς λεξιλογίου) και τον σεβασμό αυτών.
Κρίθηκε και αποφασίστηκε την 4η Απριλίου 2024 και δημοσιεύτηκε την 8η Μαΐου 2024.
Η ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ Ε.Σ.Ρ. H ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ
ΕΥΤΕΡΠΗ ΚΟΥΤΖΑΜΑΝΗ - ΔΡΙΛΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΜΑΡΑΖΙΔΟΥ
Πληροφορίες: www.esr.gr
Παρατηρήσεις: Απόφαση 65/2024 - ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ ΕΣΡ - 8η Μαΐου 2024
